Akarsu: Yağmur suları, kar suları ve buz erimelerinin toplanıp bir yatak içinde eğim yönünde akışa geçmesine akarsu denir. Akarsular büyüklüklerine göre ırmak, dere ve çay gibi çeşitli biçimlerde ifade edilirler. Yeryüzünün şekillenmesinde en etkili kuvvettir.
Kaynak: Akarsuyun doğduğu yerdir.
Ağız: Akarsuyun döküldüğü yerdir.
Çığır: Akarsuyun kaynağı ile ağız kısmı arasına çığır denir. Kaynağa yakın bölüme yukarı çığır, orta kesimine orta çığır, ağız kesimine aşağı çığır denir. Akarsuyun kolları ile birlikte sularını topladığı alana akarsu havzası denir.
Sularını denize ulaştırabilen akarsulara açık havza denir. Ancak, akarsular topladıkları suyu denize ulaştıramıyorsa, kara içinde bir göle dökülüyorsa veya yer altına sızıyorsa, bu tür akarsuların havzası kapalı havzadır.
Bir akarsu havzasının açık veya kapalı olmasını belirleyen en önemli unsur bulunduğu bölgenin yer şekilleridir.
İki akarsu havzasını birbirinden ayıran sınıra su bölümü çizgisi denir. Genellikle dağların doruk noktalarından geçerler.
Akarsu havzası, içindeki kollarıyla birlikte bir ağ oluşturur. Buna akarsu ağı (drenajı) denir. Havzanın eğimi, yapıyı oluşturan taşların cinsi ve tabakaların özelliklerine göre, değişik tipte akarsu drenajları oluşur.
Akarsu yatağının, herhangi bir kesitinden geçen su miktarının m3/sn cinsinden değerine akarsu debisi(akımı) denir.
Akarsuyun yıl içerisindeki debi değişikliklerine akarsu rejimi denir. Akım düzeni olarak da adlandırılır.
Su seviyesinde fazla değişiklik olmayan akarsuların rejimleri düzenlidir.
Aylara ve mevsimlere göre, seviye değişikliği fazla olan akarsuların rejimleri düzensizdir.
Akarsuyun birim zamanda aldığı yola akarsu hızı denir (m/sn). Akarsu hızı muline denilen bir araçla ölçülür.
Akarsu hızının en fazla olduğu noktaları birleştiren çizgiye hız çizgisi denir.
Yatağında her zaman su bulunduran akarsuya sürekli akarsu, yatağında her zaman su bulundurmayan, bazen kuruyan akarsuya da geçici akarsu denir.
Akarsular aşındırmalarını derine, yana ve geriye doğru yaparlar. Hiçbir akarsu yatağını deniz seviyesinin daha altına kadar aşındıramaz. Bu seviyeye taban seviyesi denir.
Özellikle nemli iklim bölgelerinde yamaçlar hem alttan, hem de sel sularıyla üstten aşınırlar. Bunun sonucunda yamaç gerilemesi olayı meydana gelir ve yamaç profili oluşur.
AKARSULARIN AŞINDIRMASI
Yeryüzündeki karaların %71’inde etkili olan akarsular aktıkları yatağı kimyasal ya da fiziksel yolla aşındırarak taşıma ve biriktirme yoluyla şekillendirme yaparlar.
a)Kimyasal Aşındırma: Akarsuların kolay aşınabilen kayaçların bulunduğu alanlarda eriterek yaptığı aşındırmadır. Yeryüzünde yaygın olmayan bir aşındırma şeklidir.
b)Fiziksel Aşındırma: Akarsuyun özellikle eğimin fazla olduğu yerlerde kazandığı güçle yatağı içinde ve çevresinde yaptığı aşındırmadır. Akarsular daha çok ve fiziksel aşındırma yaparak yeryüzünü şekillendirir.
Akarsu aşındırması 3 şekilde olur:
Derine Aşındırma: Akarsuyun yatağını düşey doğrultuda aşındırarak deniz seviyesine indirme faaliyetidir.
Yana Aşındırma: Özellikle eğimin azaldığı yerlerde salınımlar yapan akarsuyun yanlarını aşındırmasıdır.
Geriye Aşındırma: Akarsuyun ağız kısmından itibaren zamanla yatağını feriye doğru kazarak yaptığı aşındırmadır. Bu aşındırmanın son şekli denge profilidir.
Denge Profili: Akarsuyun yatağını kaide seviyesine yaklaştırmasıyla ortaya çıkan iç bükey profile denge profili denir.
Denge profiline ulaşan akarsularda;
• Yatak eğimi azalmıştır.
• Akış hızı azalmıştır.
• Aşındırma gücü azalmıştır.
• Taşıma gücü azalmıştır.
• Hidroelektrik enerji potansiyeli azalmıştır.
• Ulaşım ve taşımacılıkta kullanılabilir.(Rejimi düzenli ise)
VADİ
Akarsuların içinde aktıkları ve aşındırarak şekillendirdikleri doğal oluklardır. Değişik tipleri vardır:
1.Kanyon Vadi: Özellikle kalkerli arazide görülen ve farklı tabakaların farklı aşınım özellikleri göstermesi sonucu oluşan yamaçları dik ve girintili çıkıntılı olan derin vadilerdir. Ülkemizde Göksu, Lamaz vadileri.
2.Boğaz (Yarma) Vadi: Sert dağ kütlelerini yarmasıyla oluşan dik yamaçlı derin ancak dar vadilerdir. Gülek ve Geyve Boğazları gibi.
3.Çentik (Kertik) Vadi: Özellikle fazla eğimli sahalarda akarsuyun daha çok derine aşındırma yapmasıyla ortaya çıkan ‘’V’’ şekilli vadi tipidir. Ülkemizde en çok görülen vadi tipidir.
4.Yatık Yamaçlı Vadi: Eğimin azaldığı ve akarsuyun yanlara aşındırmasının fazlalaştığı farklı yükseklikteki yamaçlara sahip tabanı daha geniş vadi tipidir.
5.Tabanlı Vadi: Akarsu eğiminin iyice azaldığı yerlerde aşındırmanın tamamen yanlara doğru olması sonucu oluşur. Vadi yamacı iyice belirsizleşir. Akarsu biriktirdiği alüvyonların ortasında büklümler çizerek akmaya başlar. Ege bölgesi akarsularında bu vadi tipi görülür.
DEV KAZANI
Akarsuyun yatağındaki faklı dirençteki tabakaların aşınmasıyla ortaya çıkan basamaklı yapılardan akan kısımlarına çağlayan denir. Bu basamak çok yüksekse şelale ya da çavlan adını alır.
Niğde, Nevşehir çevresinde görülür.
Peri bacalarının oluşumda;
-Sel suları,
-Rüzgarlar,
-Yamaç eğimi,
-Kayaç türü
-Bitki örtüsü etkilidir.
Peri bacaları volkanik alanlarda sel suları ve rüzgarların etkisiyle oluşur. Oluşumunda yer altı suları etkili değildir. Yer altı suları karstik arazilerde etkilidir.
PENEPLEN(YONTUKDÜZ)
Akarsu aşındırmasının son döneminde ortaya çıkan, deniz seviyesine yakın hafif dalgalı geniş alanlara peneplen denir. Peneplen yeryüzünün aşınma sonucu alabileceği en son şeklidir.
Dağlık ve engebeli alanların peneplen haline gelmesi çok uzun zaman alır.
PLATOLAR
Akarsular tarafından derin vadilerle parçalanmış yüksek düzlüklere plato denir. Ülkemizin arazisinin çoğunu platolar kaplar. Erzurum-Kars, Haymana, Cihanbeyli, Bozok platoları bunlardan bazılarıdır.
MENDERES(BÜKLÜM)
Yatak eğimi ve akış hızı azalan akarsuların oluşturduğu ‘’S’’ şeklindeki büklümlere menderes denir. Mendereslerin oluşumunda hem aşındırma hem de biriktirme faaliyetleri beraber etkilidir.
Mendereslerin aşındırma yaptığı dış bükey yamaca çaprak, biriktirme yaptığı iç bükeye ise yığınak denir.
Menderes oluşturan bir akarsuyun;
• Yatak eğimi azalmıştır.
• Akış hızı azalmıştır.
• Enerji potansiyeli azalmıştır.
• Aşındırma gücü azalmıştır.
• Biriktirme faaliyetleri artmıştır.
• Akarsuyun boyu uzamıştır.
• Akarsuyun yatak değiştirme olasılığı artmıştır.
TARAÇA(SEKİ)
Akarsu akımının artması akarsuyun aşındırma gücünü arttırır. Akımı ve aşındırma gücü artan akarsu yatağını derine doğru hızla kazarak yeni bir vadi tabanı oluşturur. Eski akarsu tabanları, yeni tabanın üzerinde basamak şeklinde kalarak taraça ve sekileri oluştur
KAYNAKÇA
• Google Görseller
• Coğrafya Körfez Yayınları
• www.samanyoluhaber.com
• www.enginsalli.blogcu.com
• www.bilgizenginleri.com
Hazırlayan: Süher Günaydın
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder